İnançlarda çoğunlukla o inanç uğruna mücadele verip hayatını kaybeden kişiler “şehit” olarak anılır. Hristiyan kültüründe de din uğruna ölenler “martyr” olarak adlandırılmıştır. Roma İmparatorluğunda Hristiyanlığın kabulüyle birlikte bu yeni inancın getirileri mimari üslupta da hissedilmiştir. Anıt mezar/heroon anlayışı daha önceki dönemlerdeki gibi sadece savaş kahramanları, zenginler veya asiller için değil martyrler için de inşa edilmeye başlanmıştır. Martyrler için yapılan bu anıt mezarlar “martyrium” olarak karşımıza çıkar. Hristiyanlar, atalarının kahramanlarına davrandıkları gibi martyrlerine davranmışlar; onları onurlandırmak ve ölümsüzleştirmek için martyriumları yapmışlardır.
Martyrium kelimesi ilk kez IV. yüzyılda Constantinus tarafından Kudüs’te yaptırılan bazilika için kullanılmıştır ve yine aynı yüzyılda daha önce kendine özgü bir planı bulunmayan martyriumlar bu yüzyılda özgün bir karakter kazanmıştır. Ancak, 200’lü yılların başlarında yapılmış ve yaklaşık 100 yıl kadar kullanılmış olan Callisto katakombundaki iki odayı bazı araştırmacılar ilk martyrium olarak kabul etmektedir.
Azizlerin ya da martyrlerin dünyevi kalıntıları ve onlarla bağlantılı kutsanmış objeler martyriumların içinde muhafaza edilmiştir. Çünkü Hristiyanlar, din kahramanlarının fiziksel kalıntılarıyla kuracakları teması onların ruhani potansiyelini paylaşmak ve öbür dünyadaki ayrıcalıklarına yaklaşmak olarak nitelendirmiştir. Ayrıca kutsal emanetlerin burada saklanması martyriumlara anıtsal mezar niteliği kazandırmaktadır.
Martyriumların mimari gelişim sürecine baktığımızda heroon kültü ile pagan anıt mezarlarından etkilendikleri görülmektedir. Mimari plan özelliklerini kazandıklarında ise Geç Roma İmparatorluk saraylarının kabul salonları ya da resmî ziyaret salonları ile imparatorluk mozoleleri de martyriumlarda etkili olmuştur.
Martyrium Yapılarının Tipleri
Martriyumlar merkezi planlı, kare, haç, dairesel ve çokgen planlı olarak üç tipte incelenirler.
I. Merkezi Planlı Martriyumlar
İmparator Constantinus’un kızına ait olan S. Costanza mozolesi, dairesel planlı, çevre koridorlu, kubbeli bir yapı olma özelliğiyle, merkezi planlı dairesel martyriumlara kaynak oluşturan eserlerden sayılabilir. 350 yıllarında kiliseden bağımsız olarak tasarlanan mozolenin yanına daha sonradan kilise eklenmiştir. Bu yapı bir martyre ait olmasa da martyrler için yapılmış dairesel formdaki martyriumlara mimari anlamda öncülük etmiştir.
II.Merkezi Planlı Çokgen Martyriumlar
Mekandaki bütün merkezi alan, çokgen kenarlı bir formda düzenlenerek ve bu çokgen bir düzeneğin üstüne bir kubbe konularak planlanan martyrium tipidir. Merkezi planlı çokgen martyriumlar sekizgen ya da altıgen formlarda karşımıza çıkmaktadır. Sekizgen sadece bir form olarak değil ayrıca Nuh’un Gemisi’nden kurtulan sekiz kişiyi simgelediği ve Eski dünyadaki yedi gün, İsa’nın dirildiği sekizinci gün ile yenilendiği için kutsal bir geometrik şekil olarak kabul edilmiş ve bundan dolayı kullanılmıştır.
Buna gösterilebilecek en iyi örneklerden biri Hierapolis’teki Philippus Martyriumudur. Yapı kentin pagan nekropol alanın içindeki düzlüğe kurulmuştur. Merkezi planlı sekizgen formlu yapısı açık dörtgen bir ve dört kenara yaslanmış 32 odadan ve 4 adet şapelden oluşan bir yapı kompleksiyle çevrilidir.
III.Haç Planlı Martyriumlar
Hristiyanlık dini için kutsal olan haç biçimi bazilika ve kilise planı üzerinde sıkça kullanılmıştır. Haç formu, Hz. İsa’nın tekrar yeryüzüne ineceği ve ölülerin tekrar dirileceği günü kutsal haçın koruyuculuğu altında bekleme isteğinden dolayı mezar odalarında özellikle de Hristiyanlık dini uğruna şehit edilenlerin veya azizlerin gömüldüğü martyriumlarda tercih edilen bir plan türü olmuştur. Bu tipe örnek olarak Aziz Babylas Martriyumu verilebilir. Merkezdeki kare planlı bölümün kuzeybatısında Aziz Babylas Piskopos Meletios’un mezarları bulunmaktadır.
Yazar : Aslı Yaren ÇAĞLAR
KAYNAKÇA
Beygo, A. (Şubat 2006). İstanbul Samatya’da Karpos Papylos Martyrion’u. (Yüksek Lisans Tezi) İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Bilir, G. (2020). “Anıtsal Yapılardaki Mezar Anlayışı: Heroondan Martyriuma”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 21, S. 39, s. 607-649.
ERKEN HRİSTİYAN-BİZANS 
Yorum bırakın